Alternatywne Metody komunikacji

Potrzeba komunikowania się z otoczeniem to bez wątpienia najważniejsza potrzeba psychiczna każdego człowieka. Porozumiewanie się za pomocą mowy jest naturalne i bezproblemowe dla większości dzieci i dorosłych. Mowa pozwala na wzajemne komunikowanie się dwóch osób, wyrażenie własnych uczuć, myśli, potrzeb, wymianę informacji.

U typowo rozwijających się dzieci nabywanie umiejętności z zakresu mowy i komunikacji przebiega pozornie bez większego wysiłku. Dla większości z nich od samego początku słowa są automatycznymi, pełnymi mocy narzędziami służącymi do komunikacji.

Jednak, gdy mowa jest poważnie zaburzona warto dziecku pomóc stosując adekwatnie do jego potrzeb wspomagające lub alternatywne sposoby porozumiewania się.

Gdy dziecko nie mówi, nie znaczy, że nie ma nam nic do powiedzenia. Niekiedy nie zna skutecznego sposobu na podjęcie dialogu, a sama znajomość (rozumienie) języka nie wystarczy do skutecznej komunikacji. Dziecko musi więc chcieć, znać sposób, mieć o czym, ale i mieć okazje do przekazywania innym swoich potrzeb, wrażeń, uczuć i emocji.

Rozpoczynając naukę dowolnej formy komunikacji należy pamiętać o dwóch najważniejszych rzeczach:

1. Dziecko musi pragnąć przedmiotów /muszą istnieć przedmioty, zajęcia itp., których pragnie/.
2. Dziecko musi posiadać zdolność reagowania na bodźce, które wykorzystujemy ucząc go wyrażania próśb.

W przypadku dzieci autystycznych podstawowym problemem są trudności w komunikowaniu się z otoczeniem. Dzieci ze spektrum autyzmu przeważnie nie mówią i nie zawsze ich mowa pełni funkcje komunikatywne. W wyniku nieprawidłowego rozwoju, proces porozumiewania się zostaje zaburzony. W takich sytuacjach u większość dzieci może pojawić się wycofanie, trudne zachowania a nawet agresja. Dziecko które nie mówi, próbuje na miarę swoich możliwości tworzyć swój własny system komunikacji. W ten sposób próbuje innym ludziom zwrócić na siebie uwagę oraz zakomunikować swoje potrzeby.

Zadaniem terapeutów AAC jest szukanie jak najlepszego rozwiązania do porozumiewania się dziecka z otoczeniem. Do takiego kontaktu możemy wykorzystać komunikację niewerbalną, która za pomocą obrazków, gestów lub znaków pozwali dziecku na porozumiewanie się z otoczeniem oraz stanowić będzie zaczątek w rozwoju mowy. Kluczem do sukcesu w terapii jest takie zorganizowanie sytuacji komunikacyjnych z uczniem, by zapewnić mu zarówno okazję, jak i możliwość do użycia pomocy komunikacyjnej.

Jakimi metodami pracujemy?

Pracując z dziećmi niemówiącymi wykorzystujemy wiele metod i technik, w zależności od preferencji i możliwości rozwojowych dziecka.

Podczas zajęć z alternatywnych i wspomagających metod komunikacji staramy się :

1. Stymulować ucznia do odkrywania potrzeby porozumiewania się poprzez:

• aranżowanie ulubionych zabaw umożliwiających sprawczość i wyzwalających aktywność dziecka,
• wypracowanie czytelnego komunikatu „tak” – „nie” – wzmocnienie przekazu werbalnego wybranymi symbolami, znakami, gestami,
• ćwiczenia w zakresie dokonywania wyboru i podejmowania decyzji,
• rozwijanie zainteresowania wybranymi symbolami, znakami, gestami jako możliwymi środkami porozumiewania się,
• doznawanie satysfakcji z porozumiewania się z innymi.

2. Opracować i tworzyć indywidualne pomoce komunikacyjne. W tym celu:

• umieszczamy najbardziej potrzebne i najczęściej używane symbole na stoliku dziecka w klasie,
• przygotowujemy dla każdego ucznia osobisty folder z wykorzystaniem zdjęć i symboli,
• opracowujemy tablice informacyjne, dotyczące klasy, rówieśników, kalendarz pogody, plan zajęć, wizualne zasady zachowania w klasie, listy zwrotów umożliwiających szybki przekaz komunikatów,
• tworzymy tablice tematycznych dostosowane do poziomu, możliwości i zainteresowań dziecka,
• plansze aktywności do poszczególnych zadań,
• wprowadzamy strukturyzację ramową dnia z wykorzystaniem zdjęć, obrazków, symboli ilustrujących różnorodne aktywności w szkole.

3. Wspomagać umiejętności językowe poprzez:

• systematyczne wzbogacanie biernego i czynnego słownika dziecka,
• wdrażanie do tworzenia wypowiedzi dwuczłonowych, typu: „Chcę jeść”,
• rozwijanie umiejętności układania zdań i posługiwania się nimi (z wykorzystaniem symboli, znaków, piktogramów),
• kształtowanie umiejętności formułowania pytań i udzielania odpowiedzi na nie,
• doskonalenie umiejętności różnicowania nazw czynności, cech, przedmiotów, roślin, zwierząt, osób.

4. Wspomagać umiejętności komunikacyjne ucznia poprzez:

• kształtowanie potrzeby i nawyku stałego posiadania przy sobie książki  do komunikacji,
• rozwijanie umiejętności posługiwania się książką komunikacyjną – utrwalanie znaczenia poznanych symboli i ich rozmieszczenia w książce,
• wdrażanie do korzystania z książki komunikacyjnej podczas różnorodnych sytuacji szkolnych,
• rozwijanie umiejętności łączenia podczas rozmowy piktogramów, symboli, gestów, komunikatów werbalnych, sylab, mimiki,
• zastosowanie urządzeń odtwarzających głos,
• aranżowanie sytuacji sprzyjających nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami,
• zachęcanie do inicjowania rozmowy,
• wdrażanie do poszukiwania rozwiązań podczas trudności przy przekazywaniu komunikatu.

5. Wprowadzać system motywacji poprzez wzmocnienia, które pozwolą redukować trudne zachowania
6. Współpracować z wychowawcą klasy i innymi specjalistami pracującymi z dzieckiem.
7. Wykorzystywać umiejętności komunikacyjne w sytuacjach pozaszkolnych (sklep, kino, poczta).

 Jakie systemy komunikacji wykorzystujemy?

Aby osiągnąć w miarę funkcjonalną komunikację ważne jest, żeby sposób przekazywania informacji był zrozumiały dla osób uczestniczących w porozumiewaniu się. W związku z tym dla osób nie mówiących lub mających trudności z mową opracowano systemy porozumiewania się.

1. Gesty są naturalnym sposobem komunikacji. Używają ich zarówno osoby mówiące, jak i osoby z dysfunkcją w tym zakresie. Wiele gestów jest naturalnych, pojawiają się spontanicznie lub są uwarunkowane kulturowo jak np. tak (kiwnięcie głową), nie (kręcenie głową), do widzenia,
2. Makaton – gesty/znaki graficzne. Jest to opracowany system gestów – uproszczony i w miarę możliwości dostosowany  do potrzeb użytkowników. Wiele z gestów jest gestami naturalnymi. Jednak dzięki rozpowszechnieniu systemu osoba niemówiąca ma możliwość porozumiewania się w taki sam sposób w wieloma osobami w różnych miejscach – w przedszkolu, w szkole, w domu, itd.  Makaton to również system znaków graficznych: czarny rysunek na białym tle, łatwy do narysowania, schematyczny, podpis nad obrazkiem

3. Picture Communication Symbols (PCS) : jest zbiorem prostych rysunków oznaczających podstawowe słowa niezbędne do codziennego porozumiewania się. Są to czasowniki, rzeczowniki, przyimki, zaimki, przymiotniki. Symbole PCS są bardzo proste, wręcz symboliczne, powinny być podpisane.
4. Piktogramy: biały symbol na czarnym tle, często wybierany w komunikacji z osobami  słabowidzącymi, podpis nad obrazkiem

5. Fotografia: fotografie osób, przedmiotów bliskich dziecku używane najczęściej na początkowych etapach wprowadzania komunikacji lub obok innego systemu obrazkowego

6. Komunikatory: są to urządzenia niezależne od komputera, które mają za zadanie wspomóc komunikację, nagrywa się na nie wiadomości (słowa, zdania), które można następnie odtworzyć poprzez naciśnięcie przycisku. Każdy komunikat może być odtwarzany dowolną ilość razy. Komunikatory mogą zawierać od jednej po kilkaset wiadomości.

7. Specjalistyczne oprogramowanie wspomagające komunikację: Stanowi oddzielną grupę pomocy dla osoby niemówiącej jest zainstalowane na komputerze, tablecie, telefonie. Baza symboli oprogramowania sprawiają, że są one dostępne również dla osób nie potrafiących czytać i pisać, natomiast syntezator mowy pozwala osobie niemówiącej na głośne wyrażanie swoich emocji, potrzeb, opinii, akceptować lub negować, a także proponować własne rozwiązania. Bogate funkcje programów wspomagających komunikację pozwalają na przygotowywanie indywidualnych plansz edukacyjnych, zadaniowych wspomagających naukę czytania, pisania, rozróżniania i nazywania przedmiotów, kształtów, kolorów, odgłosów.

8. PECS– system funkcjonalnego porozumiewania osób z autyzmem opracowany przez Pyramid Approach to Education.

Badania różnych użytkowników AAC (dzieci z mózgowym porażeniem, zespołami genetycznymi, autyzmem) potwierdzają, że zapewnienie dziecku wspomagającej komunikacji prowadzi do pojawienia i poszerzenia się mowy czynnej. Badania nie wskazały negatywnego wpływu na mowę dziecka.

Celem zajęć szkolnych w ramach alternatywnych i wspomagających metod komunikowania się jest osiągnięcie przez uczniów:

• możliwości porozumiewania się̨ z otoczeniem w najpełniejszy sposób, werbalnie lub pozawerbalnie,
• maksymalnej niezależności w zakresie zaspakajania podstawowych potrzeb życiowych adekwatnie do własnego, indywidualnego poziomu sprawności i umiejętności, poczucie sprawczości,
• możliwości uczestniczenia w rożnych formach życia społecznego na równi z innymi.